نظر مرحوم آیة الله حائری در باره ی مسجد جمکران

نظر مرحوم آیة الله حائری در باره ی مسجد جمکران

 

در آخرین فراز از بخش مسجد مقدس جمکران، متذکر می شویم که اگر بخواهیم نظر مراجع گذشته و معاصر را در مورد مسجد مقدس جمکران یاد آور شویم، به تالیف کتاب مستقلی در این رابطه ناگزیر خواهیم بود . لذا این موضوع را به فرصت دیگری موکول می کنیم . این بخش را با بیان نظر مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری (متوفای 24 جمادی الثانیه 1406 هجری) که همگان با مقام رفیع علمی و تقوایی ایشان، آشنا هستند، حسن ختام می بخشیم .

مرحوم آیة الله حائری، کتاب ارزش مندی دارند که این نویسنده، آن کتاب را از محضر معظم له امانت گرفتم و با اجازه ی ایشان زیراکس کردم .

هنگامی که دست نویس های ایشان را به محضر مقدس ایشان بردم، از خدمت شان پرسیدم: «آیا برای نقل مطالب این کتاب، مجاز هستم؟» . ایشان، ضمن این که اجازه دادند، فرمودند: «من، در این کتاب، فقط مطالبی را آوردم که بر صحت آن ها اعتقاد دارم و می توانم بر صحت آن ها قسم حضرت عباس بخورم .» .

مرحوم آیة الله حائری، در این کتاب می فرمایند: مسجد جمکران، یکی از آیات باهرات آن حضرت است . توضیح این مطلب، در ضمن چند جهت - که شاید خیلی ها از آن غافل باشند - مذکور می شود:

1- داستان مسجد جمکران که در بیداری واقع شده، در کتاب تاریخ قم که کتاب معتبری است، از صدوق، علیه الرحمه، نقل شده است .

مرحوم آقای بروجردی که مرد دقیق و ملایی بود، می فرمود: «این داستان، در زمان صدوق، علیه الرحمه، واقع شده و این که او نقل کرده است، دلالت بر کمال صحت آن دارد .

2- داستان، مشتمل بر جریانی است که مربوط به یک نفر نیست، برای این که صبح که مردم بیدار می شوند، می بینند با زنجیر، علامت گذاشته شده است که مردم باور کنند . و این زنجیر، مدتی در منزل سید محترمی، ظاهرا به نام سید ابوالحسن الرضا، بوده است و مردم به آن استشفاء می کرده اند و بعدا، بدون هیچ جهت طبیعی، مفقود می شود .

3- جای دور از شهر و در وسط بیابان، جایی نیست که مورد جعل یک فرد جمکرانی بشود، آن هم دست تنها، در یک شب ماه رمضان .

4- نوعا، مردم عادی، به واسطه ی خواب، یک امامزاده را معین می کنند و مسجد، از تصور مردم عادی، دور است .

5- اگر پیدایش این مسجد روی احساسات مذهبی و علاقه ی مفرط به حضرت صاحب الامر علیه السلام بود، می بایست سراسر، توسل به آن بزرگوار باشد، چنان که در این عصر، مردم، بیش تر، زیارت حضرت اش را در آن مسجد می خوانند و متوسل به آن حضرت می شوند، در صورتی که در این دستور معنوی، اصلا، اسمی از آن حضرت نیست، حتی تا به حال هم بیش تر معروف به مسجد جمکران است، نه مسجد صاحب الزمان .

6- متن دستور، موافق با ادله ی دیگر است; برای این که هم نماز تحیت مسجد وارد شده است و هم نماز امام زمان علیه السلام با صد بار «ایاک نعبد و ایاک نستعین » و هم تهلیل و تسبیح فاطمه ی زهرا، سلام الله علیها .

7- این دو داستان که نقل شد، مشهود و یا مثل مشهود خودم بود ^(۱) و داستان های دیگری هست که فعلا تمام خصوصیات آن را در نظر ندارم . بعدا، ان شاءالله، تحقیق کرده، در این دفتر، باذنه تعالی، ذکر می کنم .

8- در آن موقع که زمین، این قدر بی ارزش بوده است، فقط یک مساحت کوچکی را مورد این دستور قرار داده اند، که ظاهرا حدود سه چشمه از مسجد فعلی است که در زمان ما خیلی بزرگ شده است: ظاهرا، آن چشمه ای که در آن، محراب هست، و دو چشمه ی طرفین باشد .

نگارنده که خالی از وسوسه نیستم و خیلی به نقلیات مردم خوش بین نیستم، از این امارات، به صحت این مسجد مبارک قطع دارم . والحمدلله علی ذالک و علی غیره من النعم التی لاتحصی . ^(۲) پیشگویی امیر مؤمنان علیه السلام از مسجد جمکران

مطابق نقل خلاصة البلدان از کتاب مونس الحزین شیخ صدوق، امیر مؤمنان علیه السلام از مسجد مقدس جمکران سخن گفته است .

محمد بن محمد بن هاشم حسینی رضوی قمی، به تقاضای مولی محمد صالح قمی، به سال 1179 هجری، در باره ی فضیلت شهر قم و تاریخچه ی تاسیس مسجد مقدس جمکران، کتاب ارزش مندی تالیف و آن را خلاصة البلدان نام نهاده است .

شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب را مشاهده کرده و گزارش آن را در الذریعه آورده است . ^(۳)

مرحوم کاتوزیان، این کتاب را در اختیار داشته، فرازهایی از این کتاب را در کتاب انوار المشعشعین آورده است .

وی، در این رابطه، حدیثی از امیر مؤمنان علیه السلام آورده، که فرازهایی از آن را در این جا می آوریم و علاقه مندان به تفصیل بیش تر را به کتاب انوار المشعشعین رهنمون می شویم . او می گوید: در کتاب خلاصة البدان از کتاب مونس الحزین - از تصنیفات شیخ صدوق - با سند

صحیح و معتبر، از امیر مؤمنان علیه السلام روایت کرده که خطاب به حذیفه فرمود: «ای پسر یمانی! در اول ظهور، خروج نماید قائم آل محمد علیه السلام از شهری که آن را قم گویند ^(۴) و مردم را دعوت به حق می کند، همه ی خلائق از شرق و غرب، به آن شهر روی آورند و اسلام، تازه شود ...

ای پسر یمانی! این زمین، مقدس است، از همه ی لوث ها، پاک است ...

عمارت آن، هفت فرسنگ در هشت فرسنگ باشد . رایت وی بر این کوه سفید بزنند، به نزد دهی کهن، که در جنب مسجد است، و قصری کهن - که قصر مجوس است - و آن را «جمکران » خوانند . از زیر یک مناره ی آن مسجد بیرون آید، نزدیک آن جا که آتش خانه ی گبران بوده  ^(۵)

از این حدیث شریف، استفاده می شود به طوری که مسجد سهله در دوران ظهور حضرت بقیة الله، ارواحنا فداه، پایگاه آن حضرت خواهد بود، مسجد مقدس جمکران نیز در عصر ظهور، جایگاه خاصی دارد و پایگاه دیگری برای آن حضرت است .

مرحوم کاتوزیان، پس از نقل متن کامل حدیث، به شرح و تفسیر آن پرداخته، در باره ی کوه سفید و قصر مجوس و دیگر تعبیرهایی که در حدیث شریف آمده و ما به جهت اختصار نیاوردیم، به تفصیل، سخن گفته است .^(۶)

خوانندگان گرامی، توجه دارند که احادیث ملاحم، چندان نیازی به تحقیق در سند ندارند; زیرا، جز معصومان علیهم السلام که با سرچشمه ی وحی مربوط بودند، شخص دیگری نمی توانست خبری بگوید که صدها سال بعد تحقق پیدا کند .

روزی که امیرمؤمنان علیه السلام به حذیفه از مسجد جمکران خبر می داد، در سرزمین حجاز و عراق، کم تر کسی نام قم را شنیده بود، لذا می بینیم که در احادیث فراوانی، به هنگام بحث از قم، به «در نزدیکی ری » تعبیر شده تا به این وسیله، موقعیت جغرافیایی شهر قم، برای اصحاب ائمه علیهم السلام روشن گردد .

از این رهگذر، احتمال نمی رود که احدی از مردم حجاز، نام جمکران را به عنوان یکی از دهات قم شنیده باشد .

نکات ریزی که در مورد قصر مجوس و آتش خانه ی گبران آمده، مطلبی نبود که در حجاز و عراق، کسی از آن آگاه باشد . به هنگام صدور این حدیث از مولای متقیان علیه السلام، کسی نمی توانست پیش بینی کند که در کنار ده جمکران، در آینده، مسجدی ساخته خواهد شد و با حضرت

بقیة الله (عج) - که آن روز متولد نشده بود - ارتباط خواهد داشت .

هنگامی که شیخ صدوق، این حدیث را در کتاب مونس الحزین درج می کرد، بدون تردید، این مسجد، مناره نداشت .

هنگامی که صاحب خلاصة البلدان، در قرن دوازدهم، این حدیث را از مونس الحزین نقل می کرد، باز هم مسجد مقدس جمکران، مناره ای نداشت; زیرا، برای نخستین بار، در سال 1318 هجری، یک مناره در زاویه ی جنوب شرقی مسجد ساخته شد . ^(۷)

هنگامی که مرحوم کاتوزیان، این حدیث را در کتاب انوار المشعشعین می نوشت، مسجد جمکران، فقط یک مناره داشت و تا چند سال پیش نیز به همین منوال بود، ولی در این حدیث آمده است که «از زیر یک مناره ی آن، مسجد، بیرون آید» . ^(۸)

این تعبیر، صریح است در این که به هنگام ظهور حضرت بقیة الله، ارواحنا فداه، مسجد مقدس جمکران، بیش از یک مناره خواهد داشت، در حالی که به هنگام چاپ کتاب (1327 هجری) مسجد، فقط یک مناره داشت .

پی نوشت ها : 

۱) اشاره به دو داستان از عنایات حضرت بقیة الله، ارواحنا فداه، در مسجد

مقدس جمکران است، که مرحوم آیة الله حائری آن ها را در کتاب خود آورده است .

۲) کریمه ی اهل بیت، ص 484; سردلبران، ص 248- 250 .

۳) الذریعة، ج 7، ص 216 .

۴) تردیدی نیست که قیام نخستین حضرت بقیة الله، ارواحنا فداه، از مکه ی

معظمه و کنار خانه ی خدا است . این حدیث و احادیث مشابه، به حرکت های بعدی آن

کعبه ی مقصود، نظر دارد .

۵) انوار المشعشعین، ج 1، ص 453 .

۶) انوار المشعشعین، ج 1، ص 454- 458 .

۷) گنجینه ی آثار قم، ج 2، ص 672 .

۸) انوار المشعشعین، ج 1، ص 454 .